Ekslibris nedir, nerede kullanılır?

Ekslibris, kitap kapağının iç kısmına yapıştırılan, kitap sahibinin adı ve kitap sahibine ait özelliklerin resim ve şekillerle anlatıldığı çizimlerdir.

Ekslibris, kitap sahibinin zevkleri, kişilik özellikleri gibi konuların şekillendirdiği küçük grafik çalışmalardır. Ekslibris için kitabın kartvizitidir ya da mührüdür de denilebilir.

İngilizce’de ekslibris kelimesi yerine “bookplate” kullanılmaktadır.

Ekslibrisler, kitabın, kimin kütüphanesine ait olduğunu anlatır. Kitabı ödünç alan kişiyi, geri getirmesi için uyarır. Latince kökenli bir kelime olan ekslibris “…’nın kitabı“, “….’nın kitaplığına ait” anlamlarına gelmektedir.

Başlangıçta ihtiyaçtan doğan ekslibrisler sonrasında estetikleri, farklılıkları ve yaratıcılıkları ile adeta bir sanat dalı olmuşlardır.

Dönem dönem dünyada ve Türkiye’de ekslibris sergileri açılmaktadır.

Ekslibrislerin kısa tarihi

Matbaanın bulunuşuna kadar yazma eserler, elle çoğaltıldığı için az sayıda idi ve bu eserlere sahip olmak da ayrıcalıktı. Sadece kilisenin ve prenslerin elinde değerli el yazması kitaplar bulunurdu.

Çoğu kitap tek nüsha idi ve karışması, kaybolması beklenmezdi.

Matbaanın icadıyla birlikte kitapların birçok kopyası çıkarılabilir hale geldi. Birbirinin aynı birçok kitabın var olması, değiştirmelerin, kaybolmaların, ödünç alıp geri getirmemenin önünü açtı.

Ekslibrisler matbaa ile çoğaltılmış, birbirinin aynı kitaplara bir kimlik kazandırarak, sahibine aitliği ifade eder. Böylece, herhangi bir kitabın iç kapağındaki ekslibriste kime ait olduğunu görebiliriz.

Modern ekslibris örneklerine ise ilk defa 15. yüzyılda Almanya’da rastlanmıştır.

Ekslibris kolesiyonculuğu

İstanbul Ekslibris Derneği Başkanı Hasip Pektaş, ekslibrislerin, konulara, sanatçılara, tekniklere göre değerlendirilip meraklıları tarafından toplandığını belirtmektedir.

Pektaş’a göre, ekslibris koleksiyonculuğu, uluslararası ilişkilerin gelişmesini, yeni dostlukların oluşmasını, farklı dönemlerdeki sanatın ve tekniklerin öğrenilmesini sağlar.

Koleksiyoncular, tanınmış sanatçıların ekslibrislerini tercih etmektedirler.

Özellikle Avrupa ülkelerinde uzman kişilerce fiyatlarının belirlendiği bir pazar oluşmuştur.

Koleksiyoncular, ekslibris toplarken boyutunun en fazla 13 santimetre olmasına dikkat ederler. Koleksiyoncuların kullanışlı buldukları 5 – 7,5 santimetre civarında olanlardır. Baskı kağıdı olarak her türlü kağıt kullanılabilir. Hatta el yapımı kağıtlar, baskıları daha çekici göstermesi ve farklı dokular yaratması açısından tercih edilebilirler. Kitaba yapıştırılacağı da düşünülerek ekslibris kağıdının fazla kalın olmamasına özen gösterilmelidir.

Türkiye’de Ekslibris

Pektaş’a göre, Osmanlılar döneminden kalma el yazması ve basılmış kitaplarda mülkiyet işareti olarak mühürler bulunur. Mühürler, ekslibris türüne girmese de özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması olarak ekslibris işlevini görmüşlerdir.

Türkiye’nin ekslibrisi tanıması, batıdan alınmış kitaplarla olmuştur. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan ekslibrisli kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize girmiş, bu kitapların sahipleri öldüğü zaman ise yakınları tarafından kütüphanelere bağışlanıp sahaflara satılmıştır.

Milli Kütüphane, Boğaziçi Üniversitesi ve Yapı Kredi Bankası Kütüphaneleri ile Basın Müzesi’ndeki eski kitapların çoğunda ekslibrisler vardır.

Türkiye’de adına ilk ekslibris yaptıranlar, yabancı uyruklu kitapseverlerdir.