Inge Lehmann kimdir? Neyi keşfetmiştir?

Google’da bugün Doodle olan Inge Lehmann adını depremlerden sonra sıkça duyduğumuz sismik dalgayı keşfeden kişidir…

Google’ın özel günler ve kişiler için hazırlattığı Doodle’lara bugün de Inge Lehmann’ın Doodle’ı eklendi. Inge Lehmann 127. doğum günü olduğu için Doodle’lar arasındaki yerini aldı.

13 Mayıs 1888 yılında Kopenhag’ın Osterbro bölgesinde dünyaya gelen Inge Lehmann deprem bilimcidir. Dünyanın iç çekirdeğini de keşfeden sismoloğun önemli keşiflerinden biri de P dalgası (Sismik dalga) olmuştur. Yerkabuğunun katmanlarının farklılığını ilk tespit eden Lechmann, sismik dalgaların farklı katmanlarda farklı hızla ilerlediğini tespit etmiştir. Bu hipotezi bilim dünyası tarafından kabul gören Lechmann Cambridge ve Kopenhag üniversitelerinde çalışmalar yaptı.

Aldığı bazı ödüller şu şekildedir;

Harry Oscar Wood Award (1960)
Emil Wiechert Medal (1964)
Gold Medal of the Danish Royal Society of Science and Letters (1965)
Tagea Brandt Rejselegat (1938 and 1967)
Fellow of the Royal Society (1969)
William Bowie Medal (1971, ödülü ilk defa bir kadın almıştır)
Medal of the Seismological Society of America (1977)

3 farklı ülkede adını taşıyan köprü de bulunan Inge Lehmann 21 Şubat 1993 yılında 104 yaşında hayata gözlerini yummuştur.

Sismik dalgalar nelerdir?

Yerkabuğunun rijit (katı) kısmında meydana gelen gerilmeler, bu enerjilerini fay hareketleri ile (yanal atılımlı, düşey atılımlı, çapraz atılımlı vb.), ya da bilinen ismi depremlerle ortaya çıkarırlar. Deprem oluştuğu anda yeryüzüne deprem odağından iki tip sismik dalga yayılır. Bunlar boyuna dalga (P dalgası) ile enine dalgadır (S dalgası). S dalgasının yer yüzeyindeki yansımaları sonucu yüzey dalgaları (R, L dalgaları) oluşur.

P-dalgası (Primary-wave, öncül dalga) öncül dalgadır ve yer yüzeyine paralel doğrultudaki titreşimlerdir. P dalgası yıkıcı özellik içermeyip, buna rağmen yayılımı paralel olduğu için ilk olarak yeryüzüne varan titreşimdir. S dalgası ise (Secondary-wave, ikincil) yer yüzeyine göre dik yönde hareket eder.

P dalgası yayılma doğrultusu ile aynı yönde parçacık hareketi oluşturur. Çok büyük depremler veya deprem merkezine çok yakın yerler dışında yıkıma neden olmazlar.

S dalgası, yayılma doğrultusuna dik yönde parçacık hareketine ve kütlenin şekil değişimine neden olur. Yapılarda hasar ve yıkıma ise S dalgası ile yüzeydeki yansımaları R, L dalgaları neden olur. P ve S dalgasının yayılma hızı farklı olduğundan ilk ulaşan saniyede ortalama 7-8 km. hızla hareket eden P dalgalarıdır. (P dalga hızı: 5-9 km/sn.) S dalgası, P dalgası hızının yarı değerindedir. Bu nedenle yapılar ilk önce P dalgalarıyla sarsılıp, yıkıcı olan S dalgalarına maruz kalırlar. Sismik dalgaların bu özelliklerinden faydalanarak uzaklığa bağlı olarak yıkımdan korunmak için kaç saniyenin olduğunu hesaplamak mümkün olabilmektedir. Ortalama her 7-8 km için 1 sn. süre düşünülebilir.

Deprem dalgalarının hızı, içinden geçtikleri ortamın yoğunluğuna bağlıdır. P ve S dalgaları yerkabuğunun derinliklerinde, yertabakalarının türüne bağlı olarak (kömür katmanı, çamur, petrol, kayaç gibi) bir kayaç türünden diğerine geçerken kırılırlar. Yerbilimciler, dalgaların kırılma şekillerini inceleyerek yerkürenin derinliklerinin bir modelini yaratabilirler.