Kutup ışıkları nedir?

Yılın belirli zamanlarında gökyüzünde muhteşem görüntüler oluşturan kutup ışıkları nedir, nasıl oluşur?..

Kutup ışıkları ya da Aurora Borealis, kutup bölgelerinde gökyüzünde görülen, yeryüzünün manyetik alanı ile Güneş’ten gelen yüklü parçacıkların etkileşimi sonucu ortaya çıkan doğal ışımalardır.

Aurora sözcüğü Roma Şafak Tanrıçası’nın adından gelmektedir. Boreas’da Yunanca’da kuzey rüzgarına Pierre Gassendi tarafından 1621’de verilen addır. Cree (kri) halkı bu ilginç olaya Ruhların Dansı adını vermişler.

Bu ışımalar genellikle geceleri gözlemlenir, ağırlıklı olarak iyonosferde meydana gelir. Kutup aurorası, kutup ışıkları, kuzey ışıkları ya da güney ışıkları olarak da anılır. Bu olgu yaygın olarak 60 ve 72 derece kuzey ve güney enlemleri arasında görünür, bu da arktik ve antarktik kutup dairelerinin içine denk gelir.

Kuzey enlemlerde bu etki kuzey ışıkları (aurora borealis) olarak adlandırılır. Aurora borealis’in görünme olasılığı, kuzey manyetik kutbuna yaklaştıkça artar. Manyetik kutbun yakınlarında oluşan auroralar tam 90 derece, ancak uzaktan kuzey ufkunu yeşilimsi bir parlaklıkla, bazen de güneş alışılmamış bir yönden doğuyormuş gibi soluk bir kırmızıyla aydınlatırlar. Aurora borealis genellikle gündönümlerinde oluşur.

Güney’deki oluşum, güney kutup ışıkları (aurora australis) olarak adlandırılır. Kuzey ışıklarına benzer özelliklere sahiptir. Ancak Antarktika’da, Güney Amerika’da ve Avustralya’da daha yüksek enlemlerden görülebilir. Australis anlamı ‘güneyin’ olan Latince bir sözcüktür.

Auroralar bütün yeryüzünden ve diğer gezegenlerde de gözlemlenebilir. Daha uzun süreli karanlık ve manyetik alan dolayısıyla kutuplara yakınlaştıkça daha çok görünür olurlar.

Kutup ışıkları nasıl oluşuyor?

Auroralar atmosferin üst katmanlarında, 80 km (50 mil) yükseklikten yukarısı, iyonize azot atomlarının elektron kazanması ve uyarılmış (yüksek enerjili düzey) oksijen ve azot atomlarının temel enerji düzeyine dönmesi sonucu foton salınımı oluşmasıyla ortaya çıkar.

Yüksekliğe bağlı olarak renkler değişir. Yükseklerde oksijen kırmızısı ağır basarken, sonra oksijen yeşili ve sonunda çarpışmalar oksijenin herhangi bir şey yaymasını engellediğinde nitrojen mavi/kırmızısı egemen olur. Yeşil tüm auroraların en yaygınıdır, ardından pembe, açık yeşil ve kırmızı karışımı, saf kırmızı, sarı (kırmızı ve yeşil karışımı) ve son olarak saf mavi gelir.

Aurora çoğunlukla kutuplarda oluşan bir olaydır. Güçlü bir manyetik fırtına geçici olarak aurorasal ovali genişlettiğinde, nadiren ılıman enlemlerde de görülür. Büyük manyetik fırtınalar ya yaklaşık olarak 11 yılda bir gerçekleşen güneş lekesi döngüsü ile ya da patlamadan sonraki 3 yıllık dönemde ortaya çıkar.

Kutup ışıkları eylülden mart ayına kadar özellikle geceleri yoğun olarak kendini gösterir. Nisan ve ekim aylarında da görülmektedir. Bu tarihlerde kutup ışıklarını görmek için turizm şirketleri tarafından turlar düzenlenmektedir.