Pamuk nedir? Nerelerde kullanılır?

Ülkemizde ‘beyaz altın’ olarak adlandırılan pamuk nedir, ilk nerede yetiştirilmiştir? Pamuğun kullanıldığı en değerli alan ne?..

Lifleri için yetiştirilen pamuk, değerli bir tarım bitkisidir. Pamuk lifleri dokuma sanayisinin en önemli hammaddelerinden biridir. Ucuzluğunun yanı sıra dokunmadan önce özel bir işlem gerektirmemesi, yıkanmaya karşı dayanıklılığı ve yünden daha sağlam olmasından dolayı gerek kumaş, gerek öbür dokumaların üretiminde yaygın olarak kullanılır.

Çok eski çağlardan beri bilinen ve yetiştirilen bir bitkidir pamuk. Bugün Pakistan sınırlan içinde yer alan, İÖ 3000’den kalma, tarihi Mohencodaro kenti kalıntılarında bükülmüş pamuk iplikleri bulunmuştur. M.Ö. 1500’de yazılmış bir Hindu ilahisinde de pamuktan söz edilir. Eski Yunanlı tarihçi ve gezgin Herodot yaklaşık M.Ö. 450’de yazdığı yapıtlarında Hintli kadınların pamuk liflerini tohumlarından ayırdıktan sonra eğirerek bunlardan tezgahlarda bez dokuduklarını anlatır.

Ortaçağa kadar pamuğu tanımayan Avrupalılar pamuğu ilk gördüklerinde bunun bir tür yün olduğunu sanmışlar. Afrikalılar ise pamuk tarımını ve pamuktan iplik yapımını Hindistan’la ticaret yapan Araplar’dan öğrenmişler. Amerika’nın keşfiyle birlikte Yenidünya’ya gelen Avrupalı göçmenler de kısa bir süre sonra pamuk yetiştirmeye başlamışlar. Giderek artan pamuk üretimine karşılık, liflerin tohumlardan aynlması işleminin elle yapılıyor olması pamuğun işlenip satılmasını çok yavaşlatıyormuş.

1793’te Eli Whitney adında bir Amerikalı mühendis “çırçır” denen bir makine geliştirerek pamuk liflerinin elle ayıklanmasına son verdi. Bu makinenin üst kısmından, ayıklanacak tohumlu pamuklar doldurulur ve yandaki çıknk kolu çevrilerek üzerinde sıra sıra metal dişler bulunan bir ağaç silindir döndürülürdü. Bu dişler karşılarındaki bir yüzeyde bulunan oluklardan dönerek geçerken pamuk liflerini de kaparak çeker, bu arada tohumlar oluklardan daha büyük olduğundan üstte kalır, böylece liflerden ayrılmış olurdu. Tek bir kişinin çalıştırdığı bu makineyle 5060 işçinin elle yapabileceği iş kolayca yapılabiliyordu.

Türkiye’de pamuk hammadde olarak, tekstilden dokumacılığa, dekorasyondan sağlığa, hayvan yeminden margarine, barut üretiminden matbaacılığa kadar birçok alanda kullanılmaktadır. Belki de bu nedenle pamuğa ülkemizde beyaz altın adı verilmiştir. Giydiğimiz elbiselerden yere serdiğimiz halılara, pencerelerdeki perdelerimizden tıbbi operasyonlara kadar akla gelebilecek pek çok hususta pamuğun biçim değiştirilmiş şekillerinin kullanıldığı bilinen bir gerçektir. Aslında pamuğun kullanıldığı çok özel bir alan vardır ki belki de sırf bu yüzden beyaz altın sıfatını daha fazla hak etmektedir.

İplik yapımına elverişli uzun lifler ayrıldıktan sonra tohumların üzerinde çok kısa lifler kalır. Bu kalıntılar özel makinelerle temizlenerek “linter pamuğu” adıyla satışa sunulur. Linter pamuğu koltuk, yatak, yorgan ve yastık dolgusu olarak kullanıldığı gibi, aynı zamanda değerli bir selüloz kaynağıdır. Yapay ipek (reyon), selofan, patlayıcı madde, cila ve plastik üretiminde selüloz kullanılır. Pamuk tohumlarından ise yağ çıkarılır. Bu yağ temizlenip kokusu giderildikten sonra ya sıvı halde ya da margarine dönüştürülerek yemeklik yağ olarak kullanılır. Ayrıca mum, sabun ve yer muşambası üretiminde yararlanılır. Tohumların yağı alındıktan sonra geriye kalan proteince zengin küspe ise hayvan yemi ya da gübre olarak değerlendirilir.

Pamuğun kullanıldığı en değerli alan, ticari ve ekonomik hayatın vazgeçilmez aracı kağıt banknotlardır. Kağıt banknotlar, pamuğun çekirdeğini kaplayan, linter isimli kısa lifli pamuklardan yapılmaktadır. Dayanıklılığı, emme kapasitesinin yüksek olması nedeniyle değerli kağıtlar ve banknot yapımında tercih edilen linterin en önemli özelliği, içindeki selülöz miktarının çok yüksek olmasıdır. Selüloz, linterin dolayısıyla kağıt banknotların dayanıklılığını ve emiciliğini artırmakta, nemlendikçe dayanıklılığın kaybolmamasını sağlamaktadır.