Pusula nedir?

İlk olarak yüzlerce yıl önce Çinliler tarafından kullanılmaya başlandığı düşünülen pusula nedir?.. Nasıl çalışır?.. Ne işe yarar?..

Dünya, kuzey ve güney manyetik alanların olduğu bir elektromıknatısa benzer. Pusula ise, daima kuzeydeki manyetik alanı göstereren kendi etrafında dönen mıknatıs çubuğu sayesinde yön bulmaya yarayan bir alettir.

İtalyanca ‘Bussola‘ kelimesinden Türkçe’ye geçen pusula, gemi yolculuklarında, uçuşlarda, madenlerde, siste yürürken, gece olduğunda, ulaşılması zor arazilerde; kısacası yönümüzü bulmamızı sağlayacak ipuçlarının olmadığı veya eksik olduğu yerlerde bize yönümüzü gösterir ve bu nedenle en çok kullanılan yön araçlarından biridir.

Pusula, temel olarak yeryüzünün manyetik alanına göre hareket eden manyetize bir iğneden oluşur. İğnenin ucu her zaman dünyanın manyetik kuzeyini gösterir. Bu uç genelde kırmızıyla boyanmıştır.

Dünya bir elektromıknatıs gibidir, kuzey ve güney uçlarında bu manyetik alanlar bulunur. Pusulada sürekli olarak kuzeydeki manyetik alanı göstermeye programlanmış, kendi ekseni etrafında dönen küçük bir mıknatıs çubuğundan oluşan mekanizmadır.
Dünyada iki tür kuzey vardır: Gerçek Kuzey ve Manyetik Kuzey. Manyetik Kuzey nedeniyle dünya dev bir mıknatıs çubuğu gibi davranır. Bu dev çubuğun kuzey-güney doğrultusundaki alanı, serbest halde mıknatısların aynı doğrultuya yönelmesine yol açar.

Dünya manyetik alanı; kuzey ve güney kutupları olan, merkezde yerleşmiş bir dipol mıknatıs çubuk olarak da tanımlanır. Dönüş ekseni ile dipolün ekseni arasında yaklaşık olarak 11 derece fark vardır. Bu kuzey ve güney coğrafi kutuplarla, manyetik kutupların üst üste gelmediğini gösterir. Pusulamızın gösterdiği kuzey ise manyetik kuzeydir. Manyetik kutuplarla çoğrafi kutupların farklı olmasından doğan bu sapmaya ‘Manyetik Sapma’ denir. Bu sapma, bölgeden bölgeye farklılık gösterebilir; ekvatorda az iken kutuplara doğru artar. Bazı pusulaların üzerinde bu sapmanın düzeltilebileceği ayarlanabilir bir sapma açısı oku da vardır.

Dünyanın neresinde olursak olalım daima kuzey yönünü gösteren pusula ile yönümüzü bulmamız yalnızca 1-2 saniyemizi alır. Pusulada bulunan ‘N’ harfi kuzeyi, ‘S’ harfi ise güneyi belirtir. Bu harfler İngilizce kuzey ve güney anlamında kullanılan North ve South kelimelerinden gelmektedir. Pusulayı kullanırken dikkat edilmesi gereken, etrafta manyetik alan oluşturabilecek metal cisimlerin bulundurulmaması ve pusulanın titretilmeden yere paralel olarak tutulmasıdır.

İlk haliyle pusula, küçük bir parça mıknatıs taşını bir çöp üzerine koyup suya bıraktıklarında çöpün Dünya’nın manyetik alan çizgileriyle aynı hizaya gelip, bir ucunun Kutup Yıldızı‘nı gösterdiğini keşfeden denizciler tarafından kullanılmaya başlandı. Pergelle harita üzerinde ölçümler yaparak yön ve yer bulmaya çalışan denizcilerin, mıknatıs taşına uzun süre temas ettirilen demir veya çelik bir iğnenin kuzey-güney istikametinde hizaya geldiğini fark etmesiyle, pusulanın şimdiki haline yaklaşılmış oldu.

1269 yılında Fransız Pierre de Maricourt iğneyi bir mile geçirdikten sonra, bunu bir yanı saydam, derecelendirilmiş yönleri belirlenmiş bir kutunun içine yerleştirdi. Bu şekliyle pusula günümüzdeki görüntüsüne kavuştu.